كوارگه‌كان له ئه‌تۆمدا
به‌ناوی خوای گه‌وره
سه‌ره‌تا هه‌نی زانیاری سه‌ره‌تای بده‌م به به‌ریزتان تا بزانن چ مه‌به‌ستیكمان هه‌یه له باسكردنی ئه‌م بابه‌ته .
گه‌ردیله بچووكترین به‌شی مادده ئه‌وه له رابردووه وا باسكراوه ئیستاش هه‌ر وا تیگه‌یستوین (جیگیر )كراوه وه له خویندنگاكانیش باسكراوه .
گه‌ردیله پیك هاتوه له ئه‌لیكترۆن و پرۆتۆن و نیوترۆن (كواركه‌كان)،ناوك له پرۆتۆن و نیوترۆن پیك هاتوون ، وه ئه‌لیكترۆنیش له ئاسته‌كان دان.من باسي ئةوم كردوه كه خوودی ته‌نۆلكه بچووكه‌كان یانی پرۆتۆن و نیوترۆن له چی پیكهاتوون
********
كواركه‌كان
كوارك(quark)وه‌ك پێكهاته‌ی باریۆنه‌كان له لایه‌ن زانای ئه‌مریكای ماری گیلمه‌ن و زویگه‌وه پێشنیار كرا،ناوی كوارك هیچ مانایه‌كی تایبه‌تی ناگه‌یه‌نیت،ئه‌م ناوه له هۆنراوه‌یكی جیمز جۆیسه‌وه وه‌رگیراوه. كه ده‌لیت:سێ كوارك بۆ مسته‌ر مارك،گیلمه‌ن له سه‌رتای وای دانابووكواركه‌كان 3دانه‌ن، به‌لام دوای ده‌ركه‌وت له شه‌ش تام(Flavor)و 3ره‌نگ (color)دان,تامه‌كان بریتین له: سه‌ر(up(uخوار d)down)ئه‌فسوون (charme(c سه‌یر (strange(s ترۆپك (top(tبن(bottom(b.
هه‌ركام له‌م 6 كواركه سێ ره‌نگی سه‌وز و شین و سووردا ده‌رده‌كه‌ون.لێره‌دا تام و ره‌نگ ،تام و ره‌نگی ئاسایی نین،یان سه‌ر و خوار بن و سه‌یر ئه‌فسوون ترۆپك وه‌ك ئه‌وه‌ی له ژیانی كۆمه‌لایتیدا ده‌یناسین ،بوونی نیه، به‌لكو بریتین له ژماره‌ی (كوانتمیی).ده‌بیت له پێكهاته‌ی كواركیدا كۆی گشتی ره‌نگه‌كان ببیت به ره‌نگی سپی . هه‌ربۆیه كوارك به ته‌نها بوونی نیه،ره‌نگه‌كانی سه‌وز و شین و سوور كاتیك تیكه‌ل ده‌بن ره‌نگی سپی دروست ده كه‌ن ، له هه‌مان كاتیشدا ، ره‌نگیك و دژه ره‌نگیك دووباره ره‌نگی سپی دروست ده‌كه‌ن،،به ئه‌ژماركردنی ره‌نگه‌كان و تامه‌كانی كوارك ده‌بینین (18)كواركی ئاسایی و 18 دژه كوارك بونیان هه‌یه،واته كۆی گشتی كواركه‌كان ده‌بیته 36 دانه،بارگه‌ی كواركه‌كان به شیوه‌ی كه‌رتیكه له بارگه‌ی ئه‌لیكترۆن.ئه‌مه به‌لای زانای كیمیای و ته‌نانه‌ت فیزیاشه‌وه سه‌یره ،چونكه به پێی تاقیكرده‌ی میلیكان،بارگه‌كان هه‌موویان له یه‌كه‌یكی بنچینه‌ی بارگه كه‌ره‌تی ژماره‌یكی دروست پیك هاتوون، ئه‌و بارگه‌یه بنچینه‌ی بارگه‌ی ئه‌لیكترۆن یان پرۆتۆنه ، به‌لام چونكه كوارك ته‌نها بوونی نیه ، كه وابوو كه‌رتیكی بارگه‌ی ئه‌لیكترۆن یان پرۆتۆنیش له ژیانی ئاسایدا نابینریت،كواركه‌كانی (u)و(c)و(t) بارگه‌كانیان 2/3 ه و كواركه كانی (d) (b)(s) بارگه‌كانیان 1/3 ه .نیوترۆن و پرۆتۆن دوونموونه‌ی باریۆنن،به‌و ته‌نۆلكانه‌ی له سێ كوارك دروست بوون ئه‌وتریت باریۆن (baryon) ,نيوترؤن له كواركه‌كانی(udd) و پرۆتۆن له كواركه‌كانی (uud) دروست بووه،به‌و ته‌نۆلكانه‌ی له كواركیك و دژه كواركیك دروست بوونه ده‌وتریت مێزۆن (meson)به هه‌ردووی مێزۆنه‌كان و باریۆنه‌كان ده‌گوتریت هادرۆن(Hadron).
____________________________________
ئيستا با سه‌یریكی قورئانی پرۆز بكه‌ین بزانین ئایا پیش 1400 سال ئاماژه‌ی به‌م ته‌نه وردانه‌ی داوه كه تا ئیستا وادانراوه كه بچووكترین به‌شی مادده‌ن؟
گه‌ر ئیمه سه‌یری قورئان بكه‌ین باسی مادده ده‌كات وه كیشیشی بۆ داناوه بچوكترینیان (الذرة)واتة:گه‌ردیله پاشان (الهباء) واته گه‌رد و (الجزیء) یان تۆزقاڵ (فَكَانَتْ هَبَاءً مُنْبَثًّا)الواقعه:6 ئه‌نجا قورئانی پیرۆز باسی قطمير ئةكات(....يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِيرٍ)فاطر:13.شوێنه‌واریكه ده‌كه‌ویته پشتی ناوكه‌وه.(النقیر) (.....وَلَا يُظْلَمُونَ نَقِيرًا)النساء:124.كونیلیكی ورده له پشتی ناوكدا.پاشان (خردل)دێ.ناوكه خه‌رته‌له(.....وَإِنْ كَانَ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنَا بِهَا....)الانبیاء:47
ئه‌مانا له‌به‌ر وردی نموونه‌یان پێ ده‌هینریته‌وه.ئه‌وه‌ی نه‌ت زانیوه له سه‌ركواركه‌كان لیره بزانه
#Kasrawan